“Fake news” gaat even viraal als een pandemie en heeft soms meer verwoestende gevolgen op vlak van persoonlijk karakter, relaties en op de maatschappij. In tijden van crisis wordt er gretig gebruik van gemaakt om toch maar een zondebok te vinden, soms met dodelijke gevolgen. Ondanks de profetische traditie: “De gelovige heeft een natuur van verschillende karakteristieken maar liegen en verraad plegen horen daar niet bij”, zijn moslims ook even schuldig aan het verspreiden van misinformatie.
De Ottomaanse geleerde Tashkupri’zada onderlijnde het belang van eerlijkheid als basis voor profeetschap en een werkend maatschappij: Als waarachtigheid niet de fundering was voor profeetschap, dan zouden de openbaringen en de Shariah (waarop een maatschappij draait en de individu zijn weg vindt) zinloos zijn. Evenzo is deze waarachtigheid de fundering voor een beschaving; geen maatschappij kan zichzelf optrekken zonder dat de burgers eerlijk zijn tegenover elkaar.
Genoeg profetische en Koranische boodschappen die ons hierop attent maken.
- “Het is genoeg leugen voor iemand om te relateren al wat hij hoort.” (Profeet sws)
- “Gelovigen! Als een onruststoker jullie nieuws brengt, valideer het eerst, in geval jullie onbedoeld de anderen treffen en later er spijt van krijgen”. (Q49:6)
Een van de centrale thema’s van de Islamitische wet en ethiek, zoals in de medische wereld, is om kwaad of kwaal te vermijden. We hebben vanuit deze Islamitische perspectief de verantwoordelijkheid om zorgvuldig met informatie om te gaan; hoe we ons informeren en hoe we correcte informatie kunnen verkrijgen om kwaad van onszelf en van anderen af te wenden. Het is dan ook geen toeval dat de Islamitische intellectuele traditie ons hierin al eeuwen wegwijs maakt.
De Islamitische kritische epistemologie als sleutel
De tak van de wetenschap die zich verdiept in de theorie van humane kennis, haar natuur, oorsprong en grenzen, is epistemologie. In wezen is dit de moeder van alle wetenschappen. Wat is kennis en hoe komen we het te weten? Dit heeft ook theologische gevolgen omdat iemand die beweert kennis of openbaring te krijgen van God, geen lichte claim is en verregaande gevolgen heeft. Hoe kennen we God en Zijn bestaan? Wat verwacht Hij van ons en of dat Hij communiceert met ons? Al deze zaken stammen voort uit (een deel van) de Griekse filosofie en breidde verder uit in filosofische theologie en de filosofie van het begrijpen. Drie vereisten om kennis te kwalificeren als authentiek, kwamen uiteindelijk naar boven uit deze studies. Ze zijn samengevat in de 13de eeuwse werk “Aqa’id al-Nasafi” als:
- Het hebben van een gezond werkende zintuigelijke perceptie
- Het hebben van betrouwbare referenties
- Intellectueel vermogen
Het omvat meer dan het empirisch model want het stuurt ook de ethiek en andere metafysiche concepten aan. Vragen als waarom we openbaringen nodig hebben als een bron van extra kennis (en of dat het degelijk authentiek is) of de zin van profeetschap, of dat we zelf met ons eigen vermogen de waarheid over de wereld en het bestaan kunnen achterhalen, zijn hier niet onbehandeld gebleven. Het bleef hier niet bij want je kan met je intellectueel vermogen zelfs bijvoorbeeld een onterecht moord kunnen verantwoorden en goedkeuren. Ook hier heeft de traditie zich voorover gebogen.
Correct denken: de kern van logica in Islamitisch onderwijs
Er is geen wetenschap zonder logica. Al sinds de 11de eeuw werden er systemen en richtlijnen ontwikkeld om logisch te kunnen redeneren en kritisch met inhoud om te gaan. Verborgen assumpties en drogredenen worden zichtbaar en dan pas kan men zich hiertegen beschermen in eender welk onderzoeksproces. Zo voorkomt men bijvoorbeeld verwarringen in definities of hypotheses en analogieën en voorkomt men ook haastige conclusies. Iedereen begrijpt de gebruikte terminologie op dezelfde correcte manier zodat discussies gemakkelijker haar vruchten afwerpen. Daarboven moet men de logica ook efficiënt kunnen overbrengen. Onderwijs van de retoriek, dialectiek en semantiek waren dan ook onderdeel van het curriculum vooraleer men overging naar Islamitisch wetgeving, filosofie van wetgeving, Koran exegese en de filosofie van theologie. Zo zag het onderwijs van de Godsdienst eruit. Toch wel wat anders dan catechese. Het is niet zo volgens de Oriëntalisten dat deze intellectuele traditie stopte in de 14de eeuw. De traditie leeft nog voort maar kende wel wat achterstand dat nu wordt weggewerkt.
Waar is “fake news”?
Ik denk dat we kunnen besluiten dat wanneer we al de bovenstaande eisen, technieken en principes in acht nemen, “fake news” zo goed als ten dode is opgeschreven. En dit was nog in de Middeleeuwen. Hoe meer we rekening houden met de vermelde principes, hoe meer we gespaard zullen blijven van onnodig kwaad en valse profeten van fake news.
Praktisch
Bij het tegenkomen van enig nieuws, vraag je jezelf het volgende af:
- Vanwaar komt de informatie?
- Wat is de aard van de bron?
- Wie heeft het allemaal doorgestuurd?
- Hoe heeft het mij bereikt?
- Wie spreekt er allemaal over en zijn ze bevoegd hiervoor?
- Wat is de achtergrond van de informatie?
- Is het redelijk, logisch en kan het geconfirmeerd en samengenomen worden met informatie elders?
- Wat denkt het merendeel hierover en is er consensus?
- Heeft de informatie aannemelijke voorwaarden?
- Helpt de informatie mij en anderen om kwaad af te wenden?
Credits: verwerkt van Arnold Yasin Mol (Universiteit Leiden) en Jeroen Vlug (ibn Haldun Universiteit); Yaqeen instituut: “Fake news is nothing new: Misinformation en Islamitic critical epistemology.